Մեր բյուջեն` հիվանդապահության բյուջե Առողջապահության խոցելի նկարագիրը` հպանցիկ

Հարցազրույց   բժշկական  գիտությունների  դոկտոր  Արարատ Մկրտչյանի հետ

-Պրն Մկրտչյան, իմ առաջին հարցը առողջապահական համակարգի խնդիրներին  ուղղակիորեն չի առնչվում. այն  վերաբերում է  ՀՀ Սահմանադրությանը, որն արձանագրում է. ՙՀայաստանի Հանրապետությունը ինքնիշխան, ժողովրդավարական,  սոցիալական, իրավական պետություն է՚…

-Եթե անդրադառնանք  ՙինքնիշխան՚ ձևակերպմանը, ապա սրա վերաբերյալ միշտ  էլ    կասկածներ եղել են`  առավել ևս  հայ-թուրքական հարաբերությունների վերջին զարգացումների համապատկերում: Թե ինքնիշխանության գաղափարը որքանով  արտացոլվեց մեր իշխանությունների` արտաքին քաղաքականությանը վերաբերող վերջին  գործողություններում, բավական վիճահարույց է: Ակներև էր, որ  ինքնիշխանը ոչ թե մենք, այլ  բոլոր  այն երկրներն էին, որոնք կանգնած էին հայ-թուրքական   արձանագրությունների ստորագրման ՙթիկունքում՚` ի դեմս իրենց ներկայացուցիչների: Ինքնիշխան լինելու մասին մեր պատկերացումները  սրանով  էլ կարող ենք ամփոփել: Իրավական պետության մասին խոսելն, ինձ թվում է, առավել քան  ավելորդ է`  մարտիմեկյան դատավարությունների խայտառակ  ընթացքից մինչև  մարդու իրավունքների  պաշտպանության համընդհանուր խնդիրները: Այսինքն` հարցականի տակ է սահմանադրական այս նորմն առհասարակ: Ինչ վերաբերում է ՙժողովրդավարական պետություն՚ ձևակերպմանը, ապա երկրում տեղի ունեցող  գործընթացները` սկսած  ընտրություններից, հանրահավաքներից և հասարակական կարծիքի ձևավորմանն  ուղղված մյուս  միջոցառումներից, որոնց  մասնակիցների նկատմամբ զանգվածային բռնություններ են իրականացվում, վերջացրած` ԶԼՄ-ներով, մասնավորապես` հեռուստատեսությունը իշխանական մենաշնորհ դարձնելը,  վկայում  են, որ երկրում ժողովրդավարությունն իսպառ բացակայում է: Հենց միայն  ժողովրդավարական ճանապարհով իշխանության հասնելու անհնարինությունն ապացույց է, որ մեր երկրում ժողովրդավարության    բոլոր ճանապարհները փակ են:  Սահմանադրության մեջ նաև ամրագրված է ՙսոցիալական պետություն՚ հասկացությունը: Սոցիալական տեսանկյունից քաղաքացին առավել քան պաշտպանված չէ: Այս խնդիրը մեր երկրում թողնված է իր իսկ քաղաքացու անպաշտպան ուսերին: Սոցիալական քաղաքականությունը, կարծես թե, ամրագրված է ցանկացած  օրենսդրական փաթեթում. զորօրինակ, այս տարվա բյուջեն ևս համարվեց սոցիալական: Ես չգիտեմ` այդ բյուջեով սոցիալական որ խավերն իրենց պաշտպանված զգացին:

-Բյուջեի  և հատկապես առողջապահության համակարգին  տրամադրվող հատկացումների մասին  կարելի է իմանալ Ձեր կարծիքը` որպես   առողջապահության նախկին նախարարի:   

-Մեր  առողջապահության համակարգի բյուջեն հիվանդապահության բյուջե է, այլ ոչ թե` առողջության պահպանման: Պարադոքս է` խոսում ենք առողջության պահպանման մասին, որը  բյուջեում գրեթե  արտահայտված չէ: Մինչդեռ առողջությունը պահպանելն ավելի դյուրին է և քիչ միջոցներ պահանջող, քան հիվանդին բուժելը: Իրատեսական  ծրագրեր են հարկավոր, մինչդեռ  կառավարության ներկայացրած  առողջապահության համակարգի զարգացման  ծրագիրն ինձ  հիշեցնում է հանրահայտ Օստապ Բենդերի Վասյուկի պատմությունը… Հիմա էլ Հայաստանը   որոշել են  դարձնել տարածաշրջանային առողջապահության կենտրոն… Նույնիսկ  շարքային քաղաքացին պարզորոշ հասկանում է, որ միայն  հիվանդ երևակայություն ունեցողը կարող է մտածել, թե Հայաստանը առաջիկայում կարող է դառնալ տարածաշրջանային առողջապահության կենտրոն: Մինչդեռ անցած շաբաթ կառավարության ծրագրից հանվեց շտապօգնության բարելավման և արդիականացման ծրագիրը: Այսինքն` հնարավորություններն այնքան սուղ են, որ այդ կարևորագույն ծրագիրը ևս դուրս մնաց  բյուջեից: Իսկ ինչի± հետևանք են այդ ամպագոռգոռ հայտարարությունները, եթե ոչ` իրար հաջորդող  ընտրություններում հանրությանը հաճոյանալու անզուսպ մարմաջի: Գործող իշխանության պոպուլիզմի շռայլ   օրինակ է մեր  երեք միլիարդանոց անիրականանալի բյուջեն: Ինչ վերաբերում է առողջապահության համակարգի  հատկացումներին, ապա այս տարի այն կազմում է շուրջ 65մլրդ դրամ, մինչդեռ    2010թ. նախատեսվում է զգալիորեն ավելի քիչ` 54մլրդ դրամի սահմաններում: Այսինքն` չի կարելի խոստանալ ամեն ինչ, բայց դրա տակ դնել եվրոպական երկու-երեք հիվանդանոցի տարեկան ծախսի գումար: Ֆինանսատնտեսական ճգնաժամից են խոսում` արդյոք չէր կարելի այդքան վարկային միջոցներից, որոնք Հայաստանը վերցրեց միջազգային կազմակերպություններից, գոնե մի փոքրիկ մասն ուղղել սոցիալական աջակցության ծրագրերին:  Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը պետություններին  առաջարկում է ՀՆԱ-ի առնվազն 5%-ի հատկացում առողջապահությանը:   Վերջին տարիներին այդ ցուցանիշը Հայաստանում կազմել է  մոտավորապես ՀՆԱ-ի 1,5%-ը:  Դա խիստ ցածր ցուցանիշ է:  Իսկ մեր ՙփառապանծ՚ կառավարությունը որդեգրել է, որ 2012թ. առողջապահությանը հատկացվելիք գումարները  պետք է  կազմեն ՀՆԱ-ի 2,2%-ը: Հավատացնում եմ, որ այս տեմպերով նշված ժամանակամիջոցում նույնիսկ այս ցուցանիշը չեն ապահովելու: 

-Ուրիշ ինչ  կարևորագույն  ծրագրեր են  կրճատվել  բյուջեով:

-Ընդհանուր առմամբ, առողջապահության համակարգի բյուջեն կրճատվել է մոտ 18%-ով: ԱՄՀ-ն կանխատեսել է, որ  2009-2010թթ սոցիալապես անապահով բնակիչների թիվը Հայաստանում կավելանա ևս 170 հազարով: Այսինքն` մեր առողջապահության բյուջեն կրճատվում է այն դեպքում, երբ ԱՄՀ ուսումնասիրություններն արձանագրում են սոցիալապես անապահով բնակիչների թվի էական աճ:  Հետազոտությունները ցույց են տալիս նաև, որ սոցիալապես անապահով խավը 2-2,5 անգամ ավելի շատ է  դիմում   բուժօգնության համակարգին, քան ապահով խավը:  Մինչդեռ առողջապահության բյուջեի ՙսոցիալապես անապահով  և հատուկ խմբերում ընդգրկված  բուժօգնության  ծառայություններ՚ հոդվածով  նախատեսվում է  200 մլն դրամի նվազեցում` ի հեճուկս սոցիալապես անապահովների թվաքանակի ավելացման: Այսինքն` խեղված են առաջնահերթությունների ձևավորման սկզբունքները:   Էժանագին պոպուլիզմով զբաղվելու փոխարեն կառավարությունը պետք է իր մեջ ուժ գտնի` հանրությանը խոստովանելու, որ այս բյուջեով առողջապահության համակարգում հնարավոր է իրականացնել  մեկ-երկու ծրագիր միայն` շտապ  և  ամբուլատոր բուժօգնությունը, նաև հայտարարելու, որ  մնացած հիվանդանոցային ծառայությունները վճարովի են, որն իրականում այդպես էլ կա:

-Իսկ անվճար ծննդօգնությու±նը:

-Պետք է պարզապես ուսումնասիրել համաշխարհային փորձը:  Ծննդօգնության այս  սերտիֆիկատը միայն մեկ երկրում է գործում` Ռուսաստանում, բայց այնտեղ գործում է պարտադիր բժշկական ապահովագրություն, առողջապահությանը հատկացվում են լրջագույն ֆինանսական միջոցներ:  Այս ծրագիրը Հայաստանում ներդրվել է2008թ. կեսերին, իսկ 2009թ. գարնանը ՙԱզատություն՚ ռադիոկայանով  ՙկոալիցիոն՚ պատգամավորներից  մեկը հայտարարում է, որ    ծննդօգնության ծառայությունն անվճար դարձնելու   արդյունքում  ծնելիության ցուցանիշը  մեր երկրում բարձրացել է… Ստացվում է` նախորդ տարվա հունիսին, հենց հայտարարեցին, որ ծննդօգնությունն անվճար է, զույգերը վազեցին և սկսեցին երեխաստեղծ աշխատանքով զբաղվել: Եվ հաջորդ տարի գարնանը մենք տեսանք, որ բնակչության աճ է տեղի ունեցել: Սա զավեշտ է:  Առողջապահության նախարարը վերջերս  հայտարարեց, որ եկող տարվա բյուջեն հնարավորություն է տալիս մեկ  բնակչի հաշվով ծախսել տասնյոթ հազար դրամ: Համեմատության համար ասենք, որ Ռուսաստանն իր մեկ բնակչի առողջության վրա  ծախսում է $280-300, Միացյալ Նահանգները` $8000, իսկ ահա եվրոպական երկրները` $2500-3500:Այսինքն` հազիվ $45  ծախսում ենք մեկ բնակչի հաշվով և բացառապես անվճար ինչ-որ բաներ ենք խոստանում, այդ թվում` անվճար ծննդօգնություն:

-Այսինքն` ժողովրդինը ժողովրդին` մեծ խոստումների տեսքով, իսկ համակարգինը համակարգին`  չնչին բյուջեի տեսքով,  այստեղից էլ`  կոռուպցիոն ռիսկեր…

-Յուրաքանչյուր տարվա  բյուջեն հաստատվելիս որոշակի գումարների սահմաններում ծրագրեր են գրվում: Այդ ծրագրերը տարեցտարի ուռճացվում են, քանզի  ընտրությունից ընտրություն խոստումները մեծանում են, իսկ բյուջեն շատ փոքր է նախընտրական առատ խոստումները կյանքի կոչելու համար, և այդ բացը լրացնում է բնակչությունն իր գրպանից: Եթե կառավարությունը բյուջեով բազմաթիվ ծրագրեր է խոստանում` ի սկզբանե իմանալով, որ միջոցները չեն բավականցնելու, նա դրանով կոռուպցիայի ռիսկեր է ստեղծում:   

-Ի վերջո, տուժում է քաղաքացին, քանի որ բժիշկը, միևնույնն է, նրանից ՙպոկում՚  է իր հասանելիքը: 

-Այո°, քանի որ կոռուպցիոն ռիսկերը   պետությունն  է դնում  համակարգի առջև: Միջազգային Transparency International կազմակերպությունը  առողջապահության բնագավառում 2006թ. կատարել է   լրջագույն հետազոտություններ, ըստ որի`  բուժօգնության  վրա պետականորեն  կատարվող ծախսերի  և տրվող  խոստումների բացարձակ  անհամապատասխանությունն է պատճառը, որ կոռուպցիոն ռիսկերի տեսանկյունից համակարգը մշտապես գտնվում է երկրորդ-երրորդ տեղում:

-Այս իրավիճակից դուրս գալու առաջարկ ունե±ք:

-ժողովրդի հետ պետք է  անկեղծ լինել: Ես կառաջարկեի` առողջապահության համակարգի  բյուջեի ձևավորման սկզբունքը փոխել. պետությունը պետք է գտնի   այն մարդուն, որի բուժօգնությունը ինքը պետք է փոխհատուցի: Մինչդեռ մեր առողջապահության բյուջեի ձևավորման սկզբունքը դեռևս 96-ից ըստ սոցիալական խմբերի և  հիվանդության տեսակների է: Նման մոտեցում կա նաև Ռուսաստանում:  Կարծում եմ, առողջապահության բյուջեի ձևավորման հիմքում պետք է դրվեն ոչ թե հիվանդության տեսակները, այլ, բացառապես, սոցիալական  խմբերը, մեր դեպքում` ամենակարիքավորները: Այսինքն` բուժել է պետք ոչ թե հիվանդությունը, այլ հիվանդին: Ներդնենք այդ բյուջեն  միայն  սոցիալապես  անապահով` շուրջ 500 հազար  մեր բնակիչների բուժօգնության համար, որոնց  10-15%-ն  է հիվանդանոցային բուժօգնության կարիք զգում:  Այսօր պետությունը 200 հազար հիվանդի ծախսեր է հոգում`  կիսատ-պռատ և անարդյունավետ: Մինչդեռ այս դեպքում կրկնակի և ավելի փոքր թվով, բայց իսկապես կարիքավոր   բնակիչներ կստանան լիարժեք բուժօգնություն:  Նաև կոռուպցիոն ռիսկերը կնվազեն:

-Կարծում եք` կառավարությունն այս մասին գլխի չի± ընկնում:   Իշխանություններն ՙաշխատում են՚ ողջ ազգաբնակչության` որպես պոտենցիալ ընտրազանգվածի վրա, իսկ Ձեր տարբերակում` Ձեր նշած 500 հազարի:

-Գուցե:

-Իսկ համակարգը բարելավելու  այլ ճանապարհներ կա±ն:

-Չկա աշխարհում մի պետություն, որտեղ բժշկությունն անվճար է: Եվ կան համակարգեր, որոնք վաղուց գործում են քաղաքակիրթ աշխարհում` մասնավորապես, պարտադիր բժշկական ապահովագրությունը: Դրա համար   պոպուլիզմ պետք չէ. դրա համար  սոցիալական արդարության հիմքեր է հարկավոր դնել, երբ աշխատողը վճարում է գործազուրկի համար, հարուստը` աղքատի և առողջը` հիվանդի:   Լիբերալ   պետություններն  այսօր առավել քան ներգրավված   են սոցիալական ապահովագրության խնդիրներում: Ընդ որում` նույն միտումներն են Կենտրոնական Եվրոպայի ու ԱՊՀ երկրներում:  Դրանցում  էլ, անշուշտ, լուծված չեն առողջապահական բոլոր խնդիրները, բայց նաև այնպիսի անելանելի  վիճակ չէ, ինչպիսին  Հայաստանում է: Պարտադիր բժշկական ապահովագրության հարյուրամյա փորձ կա, իսկ մենք ջայլամային քաղաքականություն ենք վարում:  Միաժամանակ ուշադրություն եմ ուզում հրավիրել այն պատմական իրողության վրա, որ պարտադիր բժշկական ապահովագրության ծագումնաբանությունը պայմանավորված է եղել  տնտեսական ու սոցիալական բարդագույն իրավիճակում բնակչության առողջության կարիքները առավելագույնս հոգալու արդյունավետ ու սոցիալապես պաշտպանիչ համակարգի ներդրմամբ:

-Իսկ գուցե  խորհրդային համակարգից   ստացած ժառանգության բե±ռն է ծանր, որը   ոչ մի կերպ չենք կարողանում մեր ուսերից թոթափել` անվճար բուժօգնության գաղափար, գերուռճացված համակարգ, որն այսօրվա իրողություններին  չի համապատասխանում:

-Մեր համակարգն իսկապես  ուռճացված է:  Կրկնակի ավելի հզորություններ ունենք` շենք-շինություններով ու սպասարկող աշխատակազմով: Այդ բեռը նստած է հարկատուի ուսերին: Առնվազն  կիսով չափ պետք է համակարգը ՙբեռնաթափել՚: Հայաստանը ստրատեգիական նշանակություն ուներ Խորհրդային Միության համար, և  հաշվարկված էր, որ եթե եվրոպական մասում, աստված մի արասցե, պատերազմական գործողություններ ծավալվեին, մեր բուժհաստատությունները  դառնալու էին   հոսպիտալներ, ինչպես  եղավ Հայրենական պատերազմի ժամանակ, ուստի  այսքան  առողջապահական հաստատություններն անգամ  քիչ էին համարվում: Մինչդեռ այս հսկա  շինությունների  պահպանման ծախսերն ահռելի գումարներ են կազմում: Գիտե±ք` պարադոքսը որն է` քաղաքացուն ասում են, որ նա    բժշկի   ընտրության  ազատ հնարավորություն ունի: Քաղաքացին էլ որտեղ ծանոթ ունի, այնտեղ  գրանցվում է:  Այս պոլիկլինիկայում հինգ հիվանդ է գրանցված, մյուսում` տասը, իսկ շենքը, որ նախատեսված  է մի քանի հարյուր հիվանդների սպասարկման համար, պահպանվում է: Արդյունավետ գործող համակարգ է հարկավոր, որպեսզի  պետության ներդրած յուրաքանչյուր դրամը  արդյունք տա:  Եթե համակարգն արդյունավետ չէ, ուզում եք` բյուջեն տասնապատկեք: Ոչինչ չի փոխվելու, եթե օպտիմալացման ծրագիր չիրականացվի:  Էլի կան երկրներ, որոնք նույն ժառանգությունն են ստացել խորհրդային երկրից, բայց անկախացել են և, իրատեսորեն գնահատելով  իրենց երկրի հնարավորությունները, արդիականացրել համակարգը:  Էստոնիայում մեկ գիշերվա մեջ քսանութ հիվանդանոց փակվել է, մինչդեռ մերձբալթյան առողջապահական համակարգն այսօր հասնում է եվրոպական երկրների մակարդակին: Մեզ մոտ բուժաշխատողը  մեկ հիվանդի բուժման համար ստանում է  նախատեսված գումարի չնչին տոկոսը միայն, մնացածը գնում է հսկայական հիմնարկի պահպանության ծախսերին`  ջեռուցման, էլեկտրաէներգիայի և ջրամատակարարման խնդիրներին, սպասարկող աշխատակազմին:

-Բնակչության թվաքանակ և բուժաշխատողներ հարաբերակցությու±նն ինչպիսին է մեզ մոտ:

-Երկու անգամ ավելին է, քան այսօր եվրոպական երկրներում ընդունված ցուցանիշն է: Եթե այլ երկրներում տասը հազար բնակչին տասներեք-տասնչորսից  մինչև քսան բժիշկ է հասնում, ապա մեզ մոտ այդ թիվը երեսունութ-քառասուն է: Եվ բավական չէ` բժիշկներ են պատրաստվում բժշկական համալսարանում, արդեն բազմաթիվ ոչ պետական բուհեր ևս  ներգրավված են վաղը աշխատանք չունեցող բժշկական կադրերի  պատրաստմանը:  Մինչդեռ անհրաժեշտ է կադրային ռեսուրսների մասնագիտական որակի բարձրացման առավել արդյունավետ ու ժամանակակից համակարգի ներդրում, կադրերի օպտիմալացում:

-Առանց այդ էլ գործազուրկների հսկայական բանակ ունենք, գուցե իշխանությունները  խուսափու±մ են դժգոհության ալիքից:

-Բայց կա± այլ ճանապարհ: Համակարգից դուրս մնացածներին կարելի է սոցիալական աջակցության ծրագրերում ներգրավել, վերջապես նրանց արժանավայել փոխհատուցել ու վերապրոֆիլավորել` ըստ հնարավորության ու անհրաժեշտության:

-Եվ, այնուամենայնիվ, ի±նչը մեզ ամենաշատը չի բավականացնում առողջապահությունն  ՙառողջացնելու՚ համար:

-Ցանկացած բնագավառում, այդ թվում` առողջապահության համակարգում,   առաջընթաց և զարգացումներ  կարող են լինել   երեք պայմանների առկայության դեպքում` ֆինանսական միջոցներ, մասնագիտական  ներուժ և, ամենակարևորը, քաղաքական կամք, որն ամենաշատը չի բավականացնում մեր իշխանություններին:

        Նանա Հալաջյան